เมืองพัทยาเป็นองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นรูปแบบพิเศษแห่งที่สองของไทยต่อจากกรุงเทพมหานครผ่านการตราพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการเมืองพัทยา พ.ศ. 2521 มีพื้นที่รับผิดชอบอยู่ในอำเภอบางละมุง จังหวัดชลบุรี โดยให้เหตุผลด้านอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวของเมืองพัทยาที่ดึงดูดนักท่องเที่ยวเป็นจำนวนมากก่อให้เกิดปัญหาในหลากหลายด้าน รวมถึงด้านการท่องเที่ยวที่มีความสำคัญต่อประเทศ ทำให้จำเป็นต้องมีการปกครองในรูปแบบพิเศษ

 

การยกระดับเมืองพัทยานี้เป็นความพยายามในการนำระบบผู้จัดการเมือง (City Manager) ซึ่งถูกใช้ในหลายเขตการปกครองท้องถิ่นของสหรัฐอเมริกามาปรับใช้กับประเทศไทย กล่าวคือ สภาท้องถิ่นจะทำหน้าที่ “ว่าจ้าง” ผู้ที่มีความรู้ความเข้าใจหรือเชี่ยวชาญในการบริหารมาเป็นผู้จัดการเมืองโดยมีระยะเวลาในการดำรงตำแหน่งจำกัด อย่างไรก็ตาม ระบบผู้จัดการเมืองเมื่อนำมาใช้จริงกับเกิดปัญหาหลายประการ ตั้งแต่ความขัดแย้งระหว่างฝ่ายการเมืองซึ่งประกอบไปด้วยสภาเมืองพัทยาและผู้บริหารที่ได้รับการว่าจ้าง กับฝ่ายบริหารที่นำโดยปลัดเมืองพัทยาที่ควบคุมหน่วยราชการ ปัญหาความไม่เหมาะสมของพื้นที่ซึ่งใหญ่เกินไป และปัญหาการครอบงำสภาเมืองพัทยาโดยส่วนกลางซึ่งมีอำนาจแต่งตั้งสมาชิกสภาเมืองกึ่งหนึ่ง

 

เมื่อมีการปฏิรูปการเมืองผ่านรัฐธรรมนูญ 2540 ก็ได้มีการแก้ไขกฎหมายเมืองพัทยาให้สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญ โดยพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการเมืองพัทยา พ.ศ. 2542 ได้ปรับเปลี่ยนโครงสร้างของเมืองพัทยาให้ผู้บริหารมาจากการเลือกตั้งทั้งหมดแทนการแต่งตั้งหรือว่าจ้างตามโครงสร้างแบบเดิม

 

 

สิ่งที่ทำให้เมืองพัทยาแตกต่างจากองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นอื่น ๆ ก็คือการมีอำนาจพิเศษใน “การควบคุมและส่งเสริมกิจการท่องเที่ยว” ซึ่งไม่ปรากฏในอำนาจของ อบจ. หรือกรุงเทพมหานคร ด้วยเหตุผลสืบเนื่องมาจากความนิยมของเมืองพัทยาในฐานะสถานที่ท่องเที่ยว

 

อย่างไรก็ตาม แม้จะถูกจัดให้เป็น “องค์กรท้องถิ่นรูปแบบพิเศษ” เช่นเดียวกับกรุงเทพมหานคร แต่เมืองพัทยาก็มีความแตกต่างจากเมืองหลวงของประเทศไทยในหลายด้าน เมืองพัทยาไม่มีเขตความรับผิดชอบครอบคลุมทั้งจังหวัดเหมือนกับกรุงเทพมหานคร แต่เป็นเพียงส่วนหนึ่งจังหวัดชลบุรีเท่านั้น ทำให้ต้องอยู่ภายใต้การกำกับดูแลจากผู้ว่าราชการจังหวัดชลบุรีด้วย ดังนั้น เมืองพัทยาจึงมีลักษณะคล้ายคลึงกับเทศบาลมากกว่า อีกทั้งในขณะที่กรุงเทพมหานครมีประชากรกว่า 5 ล้านคน และมีพื้นที่ถึง 1,568.74 ตารางกิโลเมตร (ตร.กม.) เมืองพัทยากลับมีขนาดเล็กกว่ามาก โดยมีประชากร 111,213 คน และมีพื้นที่รับผิดชอบเพียง 53.44 ตร.กม. เท่านั้น

 

ในด้านงบประมาณ เมืองพัทยามีรายได้จากภาษีที่จัดเก็บเองเช่นภาษีโรงเรือน ภาษีป้าย และภาษีบำรุงท้องที่ และรายได้ที่รัฐจัดเก็บให้เช่นภาษีมูลค่าเพิ่ม รวมถึงรายได้ที่ได้รับการอุดหนุนจากรัฐ ในปี 2564 เมืองพัทยามีรายได้อยู่ที่ 1,534 ล้านบาท ซึ่งลดลงอย่างมากเมื่อเทียบกับก่อนการระบาดของเชื้อไวรัสโควิด 19 (ปี 2562 เมืองพัทยามีรายได้ 3,468 ล้านบาท) โดยปัจจัยหลักมาจากการลดลงของภาษีโรงเรือนและค่าธรรมเนียมต่าง ๆ จากการท่องเที่ยวที่ซบเซา นอกจากนี้ ในปี 2564 เมืองพัทยาได้รับเงินอุดหนุนเพิ่มเติมจากรัฐอีก 1,613 ล้านบาท ซึ่งแม้ว่าจะน้อยเมื่อเทียบกับกรุงเทพมหานครที่ได้รับเงินอุดหนุนถึง 22,089 ล้านบาท แต่ก็ยังถือว่าค่อนข้างมากเมื่อเทียบกับอปท. อื่น ๆ โดยปกติ อบจ. ได้รับเงินอุดหนุนในระดับร้อยล้านเท่านั้น และเมื่อพิจารณาถึงงบประมาณอุดหนุนที่อปท. ทั้งจังหวัดได้รับ ก็ยังอาจจะไม่เท่ากับเมืองพัทยา เช่น จังหวัดสมุทรปราการที่มีอปท. ทั้งหมด 9 แห่ง ได้รับเงินอุดหนุนรวมกันเพียงแค่ 1,268 ล้านบาท